Di tích văn hoá Dinh Bà Chiêm Sơn

Dinh bà Chiêm Sơn tọa lạc tại xóm Nam Sơn, thuộc thôn Chiêm Sơn, xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam. Chưa tìm thấy tư liệu ghi niên đại xây dựng dinh Bà nhưng theo hồi cố, dinh Bà có từ rất sớm và dựng trên nền móng của một công trình kiến trúc hay đền tháp Chăm pa xưa (trong quần thể khu phế tích Chăm Chiêm Sơn Tây, cạnh Mandapa – gò Lồi).

Hiện nay, khu vực này vẫn còn nhiều gạch ngói và một đầu chim thần Garuda. Thời gian cùng chiến tranh đã làm cho dinh Bà xuống cấp. Năm 2002, dinh được xây dựng mới khang trang trên khuôn viên nền dinh cũ.

Qua nghiên cứu về dinh bà Chiêm Sơn, xuất hiện nhiều truyền thuyết dân gian, song đều đi đến một điểm chung nhất: Bà là hiện thân của phúc thần, nhân ái cứu nhân độ thế; với các danh hiệu khác nhau: Bà Đá, Phật Bà, Thái Dương Phu Nhân. Người dân làng Chiêm Sơn và huyện Duy Xuyên thường nhắc tới các danh hiệu Bà với lòng thành kính thiêng liêng.

Chuyện kể rằng ngày xưa trong một khu rừng nhỏ, thuộc làng Mậu Hòa, người dân đã phát hiện một pho tượng đá và họ tin rằng đó là một vị thần từ trên trời giáng xuống. Tất cả các bô lão các làng lân cận đều có mong ước được thỉnh pho tượng về làng mình để thờ cúng, nhưng không nơi nào thành công cả, vì pho tượng càng lúc càng trở nên nặng một cách kỳ lạ. Vào một đêm trăng sáng, có tám trẻ mục đồng ở làng Chiêm Sơn mang theo dây thừng và những cây tre chắc dẻo; đã di chuyển pho tượng một cách dễ dàng. Khi đến đầu làng Nam Sơn, thuộc thôn Chiêm Sơn thì đột nhiên dây thừng bị đứt.

Các vị cao niên trong làng Chiêm Sơn lúc bấy giờ quyết định thờ Bà chung với vị Cao Tác cách phía trên vài trăm mét. Lại một lần nữa pho tượng trở nên nặng hơn và đã va vào chân một người dân khiêng. Lúc này, có nhiều người đến với nhiều dây thừng và đòn khiêng nhưng vẫn không thể nào nhích tượng Bà lên được. Mọi người quyết định lập dinh để thỉnh pho tượng vào thờ, tại ngay vị trí ban đầu tám trẻ mục đồng mang về bị đứt dây, và chỉ thờ một mình Bà.

Từ đó, cuộc sống dân làng Chiêm Sơn bình an hơn; mọi tai ương do hạn hán, bão lụt, dịch bệnh, đói rét đã có Bà Chiêm Sơn độ trì che chở. Tương truyền, có những năm tháng khắp nơi hạn hán mất mùa, dịch bệnh lây lan, cuộc sống của con người lâm vào tình cảnh khốn khó, nhưng với lòng thành kính, người làng Chiêm Sơn đến cầu khẩn xin Bà Đá cứu nhân độ thế. Bà linh ứng độ trì và mọi sự đều tai qua nạn khỏi.

Sự linh ứng của dinh Bà Chiêm Sơn còn được lưu truyền trong dân gian: Có lần vua nhà Nguyễn kinh lý Quảng Nam đến viếng lăng mộ Hiếu Văn hoàng hậu và Hiếu Chiêu hoàng hậu nên phải đi qua con đường trước Dinh Bà thì thật bất ngờ ngựa bỗng nhiên lồng lên rồi vùng chạy, may có quan quân hộ giá nên nhà vua không bị ngã ngựa. Từ đó vua hạ lệnh phải quay hướng dinh Bà ra phía chính Nam như hiện nay.

Khi biết được sự linh ứng của dinh và những uy lực siêu nhiên của Bà Đá đem lại bình yên cho dân lành, vào ngày mồng 8/6 năm thứ 5 niên hiệu Duy Tân (1911), Bà được vua ban sắc phong Thái Dương Phu Nhân. Tiếp đến ngày 25/7 niên hiệu Khải Định thứ 9 (1924), một lần nữa Bà được tôn vinh Trung Đẳng Thần. Thật tiếc do chiến tranh tàn phá, ngôi miếu bị hư hại nặng và những sắc phong không còn dù nhiều nhà nghiên cứu cố công truy tìm nhưng chưa có kết quả.

Tư liệu hồi cố dân gian và các nguồn tư liệu khác cho biết có thể khẳng định dinh Bà Chiêm Sơn là một trong những nơi thờ tín ngưỡng dân gian phổ biến trong nhân dân về hình tượng Mẫu còn lưu lại đến nay và là nơi diễn ra quá trình tiếp biến văn hóa Chăm – Việt. Những biểu hiện từ dinh Bà Chiêm Sơn là một minh chứng về sự hỗn dung, kế thừa tinh tế từ nữ thần Pônaga đến Thiên y a na để trở thành tín ngưỡng của làng xã Việt Nam.

Di tích dinh Bà Chiêm Sơn, nơi thờ bà Chiêm Sơn – Bà Đá – Bô Bô – Thái Dương Phu Nhân và gắn với lễ hội dân gian truyền thống hàng năm đã trở thành tục lệ. Ngày 12 tháng Giêng âm lịch là ngày cúng thường niên (lễ hội Dinh Bà); ngày 15 tháng Ba âm lịch là lễ Mục đồng (lễ tưởng nhớ tám mục đồng có công đưa tượng Bà về làng); ngày 12 tháng Mười âm lịch là lễ Xuống đồng (lệ Cầu Bông).

Dinh Bà hướng chính Nam, xây theo kiểu xưa bốn mái đổ bê tông lợp ngói, trên có gắn bộ tứ linh. Bên trong, chính giữa là nơi thờ Bà Chiêm Sơn – pho tượng bằng đá sa thạch cao khoảng một mét, thế ngồi cuộn trên thân rắn, bảy đầu rắn tỏa về phía trên. Phía trước và tả hữu có án thờ, phía ngoài có án lộ thiên. Bên cạnh Dinh Bà có cây cổ thụ tỏa bóng mát, tạo cho nơi tôn nghiêm này thêm cổ kính và thâm nghiêm.

Nghi lễ cúng Bà hàng năm có hai phần lễ và hội. Tế phẩm cúng bao giờ cũng gồm có một con chồn quay, một con cua, một con tôm, một cây tỏi, một cây cải xanh và bánh trái chè xôi… Phần hội không thể thiếu hát bội.

Nhằm bảo tồn và gìn giữ các giá trị tín ngưỡng văn hóa dân gian của địa phương đến năm 2011, Dinh Bà được trùng tu mới khang trang, có xây dựng tường rào, cổng tam quan từ nhiều nguồn của các cấp chính quyền và địa phương.

Lễ hội Dinh Bà Chiêm Sơn vào ngày 12 tháng Giêng âm lịch là một lễ hội mang đậm bản sắc văn hóa dân gian truyền thống của cả vùng miền về tín ngưỡng thờ Mẫu, cầu mùa của cư dân nông nghiệp. Đặc biệt tính chất và qui mô chỉ ở cấp thôn nhưng lệ Bà Chiêm Sơn vẫn được mở hàng năm với nhiều hoạt động trang nghiêm, phong phú và đầy sức hấp dẫn, thu hút đông đảo nhân dân đồng tâm, hợp lực với tinh thần đoàn kết. Mọi công việc được thực hiện thật qui củ, chu đáo.

Ngày 8/2/2007, Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Nam ban hành Quyết định số 558/QĐ/UBND/2007, xếp hạng Dinh Bà Chiêm Sơn di tích cấp tỉnh.

Việc giữ gìn, bảo quản nơi tôn vinh và những giá trị nhân văn trong lễ hội Dinh Bà Chiêm Sơn, không chỉ góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam mà còn tạo nên điểm đến cho du khách trên tuyến du lịch Hội An – Mỹ Sơn.