Lăng mộ Ngọc Dung công chúa

Năm 1617, thế tử Nguyễn Phúc Lan và cô thôn nữ họ Đoàn xứ Đông Yên nên nghĩa vợ chồng. Năm 1635, Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên mất, Nguyễn Phúc Lan kế nghiệp trở thành Chúa Thượng. Bà Đoàn Quý Phi cùng Chúa Thượng sinh hạ được bốn người con Nguyễn Phúc Võ, Nguyễn Phúc Tần, Nguyễn Phúc Quỳnh và công chúa Nguyễn Phúc Ngọc Dung.

Sau khi Chúa Thượng mất, từ năm 1648, Nguyễn Phúc Tần kế nghiệp trở thành Chúa Hiền, còn lại ba người kia đều mất sớm. Trong gia phả Nguyễn Phước tộc và Đoàn tộc không nói họ sinh và mất năm nào, chỉ ghi công chúa Ngọc Dung là út, ra đời trong khoảng những năm 1622-1625, khi sinh ra tuy có dị tật nhưng đã hạ giá với Chưởng cơ Minh và mất sớm. Tương truyền do là con gái út nhưng không được hoàn thiện như mọi người nên bà Đoàn quý phi hết mực thương yêu. Công chúa lại không muốn dựa dẫm người khác, tự mình vận động để mẹ yên lòng. Việc người con gái không may mắn nhưng nhiều nghị lực đối đầu với số phận lại ra đi sớm là nỗi đau lòng day dứt khôn xiết trong cả cuộc đời sau đó của bà Đoàn Quý Phi.

Lăng mộ công chúa Ngọc Dung tọa lạc tại gò Lụi, thôn Đông Yên xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên. Diện tích 248m2, ứng với lô đất tại tờ bản đồ số 10, cách lăng mộ của mẹ là Đoàn Quý Phi chỉ vài trăm mét nên trong dân gian còn có tên gọi Lăng Bà Bé. Hiện trạng lăng mộ công chúa xây theo hướng Đông Bắc, có hai bảo thành chữ nhật bao bọc, tường xây bằng đá bazan. Bảo thành ngoại dài 14,6m, rộng 12,9m, dày 1,1m. Phía trước và sau không còn bình phong nhưng có cổng ra vào lăng gắn liền với bờ thành ngoài phía Đông. Cổng cao 2,7m, lối đi rộng 1,25m, bờ đắp nổi mặt trước cổng rộng 60cm, cao 0,88m tạo thành hình cung cong đều từ trên đỉnh cổng xuống. Bảo thành trong rộng 7,9m; dài 9,5m; cao 1,3m, ở bốn góc có bốn trụ góc, dài 77cm; rộng 73cm; bên trong lăng không còn mộ chí, chỉ có một tấm bia đá nhỏ khắc chữ Hán tô đỏ, hiện không rõ chữ. Hai vòng bảo thành còn tương đối rõ và đã qua trùng tu (không rõ năm nào) chỉ thấy dấu vết ở những đoạn thành vỡ.

Theo hồi cố, trước đây lăng mộ tuy nhỏ mà bề thế, khang trang, nhưng do chiến tranh, một số hạng mục bị bom đạn phá hủy. Căn cứ thực trạng có thể hình dung lăng mộ Ngọc Dung công chúa có kết cấu tương tự như lăng mộ của hai bà hoàng hậu. Chắc chắn, anh ruột là Chúa Hiền Nguyễn Phước Tần, mẹ là Đoàn Quý Phi, chồng là Chưởng cơ Minh sẽ phải tạo dựng lăng mộ tương xứng với vị trí, và tình cảm họ dành cho công chúa. Các đời vua sau xây dựng thêm Chùa Vua để thờ chung ba vị, có đội cận vệ hoàng gia trú ngụ. Hàng năm các chúa, vua đều có cuộc tuần du viếng thăm thì chắc chắn lăng mộ Ngọc Dung công chúa phải được xây dựng, bảo vệ cẩn trọng.

Lăng mộ Ngọc Dung công chúa cùng với hai lăng mộ Hiếu Văn hoàng hậu và Hiếu Chiêu hoàng hậu tạo thành khu di tích lăng mộ các bà hoàng thời chúa Nguyễn từ thế kỷ 17 còn lại ở phía Nam, ghi dấu mốc lịch sử quan trọng của thời các Chúa Nguyễn mở cõi Xứ Đàng Trong. Như vậy, từ những mô thức xây dựng lăng tẩm và quan niệm về chọn đất theo tục phong thủy, cách ứng xử phiên chế đội quân canh giữ bảo vệ, chăm sóc hương khói, cấp đất hương hỏa thì dù các lăng mộ ở tận Duy Xuyên, Quảng Nam, cách xa kinh thành Huế nhưng vẫn được quan tâm chu đáo.

Do chiến tranh tàn phá, nhiều hạng mục lăng bị hủy hoại nhưng những hạng mục chính vẫn còn tồn tại. Năm 2013, khu lăng mộ Bà được tu bổ, phục dựng mới khang trang, kết nối với lăng mộ hai bà hoàng hậu cùng Chùa Vua để trở thành khu di tích có thể phát huy thành tụ điểm tham quan du lịch văn hóa.

Khu lăng mộ này có 3 thế hệ, bà nội Mạc Thị Giai, con dâu Đoàn Quí Phi, cháu nội Nguyễn Phước Ngọc Dung. Thuở sinh thời, mỗi người mỗi vẻ đều có những đóng góp quan trọng cho sự nghiệp Chúa Nguyễn nên họ là tấm gương lớn trong công cuộc mở nước của Đại Việt. Bà Mạc Thị Giai có công sáng tạo truyền dạy ẩm thực nên được nhân dân tôn vinh là Bà Tổ Bếp, các đầu bếp phía Nam tổ chức giỗ Tổ vào tháng 12 âm lịch hàng năm nhân kỷ niệm ngày mất của Bà. Người Quảng Nam, Thừa Thiên Huế, Quảng Ngãi…tôn bà Đoàn Quý Phi là Bà Chúa Tàm Tang vì biết ơn công lao của Bà. Chính nhờ sự giúp đỡ của Bà mà hàng trăm gia đình ở kinh đô Huế, hàng vạn người dân Xứ Quảng cùng gia đình mình dù trực tiếp hay gián tiếp từ người sản xuất đến buôn bán, dịch vụ đều được hưởng lợi, đổi đời. Riêng Công chúa Nguyễn Phước Ngọc Dung còn là tấm gương vượt lên số phận để phấn đấu sinh tồn, là tấm gương khắc phục những khiếm khuyết cơ thể, không phiền lụy đến người khác. Ngày nay đến thăm khu lăng mộ, được nghe các truyền thuyết liên quan đến các bà Hoàng thời Chúa Nguyễn là một lần tiếp cận thụ hưởng âm phúc, trải nghiệm các triết lý nhân sinh giúp tinh thần có được tâm thái bình hòa, thêm sinh khí vươn lên thành đạt hưng vượng trong cuộc sống.

Lăng mộ Công chúa Nguyễn Phước Ngọc Dung được Uỷ ban nhân dân tỉnh Quảng Nam ban hành Quyết định số 4265/QĐ/UBND/2005 ngày 21/11/2005 xếp hạng di tích lịch sử cấp Tỉnh.